Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Εθνική Συνείδηση

του Π. Μπένου, Προέδρου της Παναρκαδικής Ομοσπονδίας Ελλάδος

Σε κάθε μεγάλη ιστορική και εθνική στιγμή για να προσεγγίσουμε ένα κίνημα στις ιστορικές του διαστάσεις είναι αναγκαίο να δούμε τον τρόπο με τον οποίο μεταβάλλονται οι τάσεις και οι ροπές ενός συγκεκριμένου συλλογικού σώματος. Όταν ασχολούμαστε με θέματα ιστορίας ιδεών – και κάτι τέτοιο είναι ο διαφωτισμός – πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν μας ότι οι μεταβολές δεν είναι ποτέ ραγδαίες και απότομες, το παλιό επιβιώνει στο καινούργιο και το καινούργιο ενυπάρχει στο παλαιό.

Μετά από αυτά μπορούμε να πούμε, ότι Νεοελληνικό Διαφωτισμό ονομάζουμε ένα σύνολο πνευματικών και συνειδησιακών φαινομένων της νέας ελληνικής ιστορίας που συνοδεύουν τη γενικότερη προαγωγή του ελληνισμού μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) και αργότερα φαινόμενα τα οποία οδηγούν στην ελληνική επανάσταση του 1821. Οι παράγοντες που οδήγησαν στην ανάπτυξη των φαινομένων αυτών είναι:

• Η ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας με την συνακόλουθη οικονομική βελτίωση του υπόδουλου ελληνισμού.
• Η ανάπτυξη της ελληνικής τυπογραφίας στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού.
• Η στροφή προς τον αρχαίο ελληνικό κόσμο.

Στη διαμόρφωση των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού καθοριστική είναι η επίδραση του γαλλικού στοχασμού. Αν θελήσουμε να προβούμε σε μια ορθή περιοδολόγηση του κινήματος θα δούμε ότι οι περίοδοι αυτές επηρεάζονται πρώτιστα από τις εξελίξεις στη γαλλική παιδεία. Ως χρονολογία που σηματοδοτεί την εμφάνιση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι το 1750.

Βλέπουμε εδώ την επιρροή της δυτικής σκέψης, με την οποία ήρθαν οι άνθρωποι σε επαφή λόγω του εμπορίου. Φέρνει όμως και τη δυνατότητα στους ανθρώπους, αφού τους απελευθερώνει από την έγνοια του μεροκάματου, να στοχάζονται, ακόμη και να ελπίζουν.

Η κοινωνία στο σύνολό της αλλάζει. Οι άνθρωποι δεν φοβούνται την αλλαγή, γιατί γνωρίζουν ότι και οι περιουσίες τους έτσι αποκτήθηκαν, μέσα στη μεταβολή. Αντίθετα, την επιδιώκουν και αντιπαρατίθενται σε αυτούς που έχουν βρει έναν τρόπο ζωής μέσα στη στατικότητα. Οι τελευταίοι δεν είναι καλοί σύμβουλοι για τον ελληνισμό, που πρέπει να βρει νέους ηγέτες. Οι ηγέτες αυτοί πρέπει να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της εποχής που επιβάλλει εκπαίδευση, «φωτισμό» και συμπόρευση με την Ευρώπη. Σε αυτό το πλαίσιο αρχίζουν να διαμορφώνονται και οι πρώτες απόψεις για γλωσσική και πνευματική ελευθερία.

Όσον αφορά στην αλλαγή των πνευμάτων, αυτή είναι εμφανής από την περιέργεια για τον κόσμο που αρχίζει να εμφανίζεται (με τη μορφή της ιστορίας, της γεωγραφίας, των φυσικών επιστημών). Σε αυτό το νέο κλίμα και τις ανάγκες που διαμορφώνονται, το Πατριαρχείο, παραδοσιακός ηγέτης του ελληνισμού, δεν μπορεί να ανταποκριθεί και αντιδρά προσπαθώντας να επιβάλλει περιορισμούς. Η στάση αυτή θα οδηγήσει σε αντιθέσεις και αντιπαραθέσεις που θα κορυφωθούν αργότερα, στις δεκαετίες που προηγούνται της Επανάστασης του ’21.

Έχουμε ήδη πει ότι είναι δύσκολο να προσδιοριστούν φαινόμενα όπως ο Διαφωτισμός μέσα σε αυστηρό χρονικό πλαίσιο. Ωστόσο, με μια συμβατική αντιμετώπιση, ο Διαφωτισμός τελειώνει με την έναρξη της Επανάστασης του ’21. Στα πρώτα χρόνια του Αγώνα, ωστόσο, οι εκπρόσωποι του κινήματος διαδραματίζουν ενεργό ρόλο, αφού ορισμένοι από αυτούς ήταν ήδη μέλη της Φιλικής Εταιρείας και συμμετείχαν ενεργά στην προετοιμασία της επανάστασης, όλοι με τις ιδέες τους και τη στάση τους, που είχε εξελιχτεί σε σταυροφορία για πολιτισμική και κοινωνική αλλαγή, ωθούσαν προς αυτή την κατεύθυνση. Κάποιοι έρχονται στην Ελλάδα από το εξωτερικό και λαμβάνουν μέρος και σε πολεμικά γεγονότα.

Οι πολιτικές ιδέες των στοχαστών του Διαφωτισμού κυριαρχούν στα πρώτα πολιτειακά κείμενα της Επανάστασης του ’21, παραδείγματος χάρη στα δύο πρώτα συντάγματα, της Επιδαύρου το 1822 και του Άστρους του 1823, ο χαρακτήρας των οποίων είναι δημοκρατικός και φιλελεύθερος. Οι ιδέες των εκπροσώπων του Διαφωτισμού όσον αφορά στην εκπαίδευση καθόρισαν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που είχαν εκπονήσει οι επαναστατικές κυβερνήσεις. Ωστόσο, από το τρίτο σύνταγμα, της Τροιζήνας το 1827, κάτω από την πίεση του ευρωπαϊκού κλίματος, όπως είχε καθοριστεί με την Παλινόρθωση, παρατηρούμε μια στροφή, στην αρχή με την παραχώρηση προνομίων στον κυβερνήτη, στροφή που θα καταλήξει στην υιοθέτηση της απόλυτης μοναρχίας και την έλευση του Όθωνα. Από τη Βαυαρία θα έρθει και το πνευματικό ρεύμα του νεοκλασικισμού και της αρχαιολατρίας, που ευνοείται από τον ρομαντισμό.

Τα δέκα χρόνια του Αγώνα που μεσολαβούν διαδραματίζουν καταλυτικό ρόλο, ώστε να σπάσει η παράδοση: η ορμή έχει σβήσει, τόσο εξαιτίας της εξάντλησης από τα πολεμικά γεγονότα όσο και εξαιτίας της διακοπής της εκπαιδευτικής λειτουργίας. Ταυτόχρονα, οι συνθήκες μεταβάλλονται: ο φιλελευθερισμός παύει να είναι ζητούμενο, αφού η χώρα έχει ελευθερωθεί. Το αίτημα που διαμορφώνει η νέα εποχή είναι οι Νεοέλληνες να σταθούν αντάξιοι των αρχαίων προγόνων τους. Ένας άκρατος κλασικισμός επιβάλλεται, που συνοδεύεται από την αγωνιώδη αναδρομή στην αρχαιότητα· από εδώ έως την επιβολή της αρχαΐζουσας ως επίσημης γλώσσας του νέου κράτους ο δρόμος είναι πολύ μικρός. Τα ιδανικά της νέας εποχής, πολύ μακριά πλέον από εκείνα του Διαφωτισμού, στρέφουν τους ανθρώπους μόνο σε ό,τι φαίνεται να έρχεται κατευθείαν από τους αρχαίους, χωρίς ευρωπαϊκές ή λαϊκές καταβολές.

Όσο κι αν λοιπόν κάποιες από τις ρυθμίσεις του νέου κράτους επηρεάζονται από τις φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού, όπως είναι η αυτονόμηση της ελληνικής Εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που εξακολουθούσε να είναι υποτελές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, και η υποταγή της στην κοσμική εξουσία, όπως συνέβαινε στα ευρωπαϊκά κράτη, το φιλελεύθερο πνεύμα εγκαταλείπεται και κυριαρχούν συντηρητικές δυνάμεις.

Πρόσωπα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

Ένα από τα πρόσωπα που θα έπρεπε να αναφερθούν πρώτα είναι ο Ευγένιος Βούλγαρης, μια προδρομική μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που πρώτος μεταφράζει Βολταίρο στα ελληνικά, μετέπειτα όμως θα επηρεαστεί από τη ζωή του στη Ρωσία, κοντά στην Αικατερίνη, και θα αναδιπλωθεί σε συντηρητικές θέσεις. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, που πολεμά για να επιβάλει τις ανακαινιστικές απόψεις του, που αφορούν κυρίως στην υιοθέτηση της λαϊκής γλώσσας και τη φιλοσοφία, και ο Δημητράκης Κανταρτζής και όσοι επηρεάστηκαν από αυτόν (Ρήγας Βελεστινλής, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Δανιήλ Φιλιππίδης κ.ά.). Την ίδια εποχή διαμορφώνεται η εχθρική στάση απέναντι στις ανακαινιστικές ιδέες από τους εκπροσώπους της Εκκλησίας, όπως αυτή του Αθανάσιου Πάριου, οι απόψεις του οποίου συνοψίζονται ως εξής: δεν δεχόμαστε τίποτα από τους ξένους και τίποτα από τους αρχαίους, ούτε καν εμπορευόμαστε με τους Ευρωπαίους, δεν καταβάλλουμε καμία προσπάθεια για απελευθέρωση, γιατί η οθωμανική κυριαρχία στάλθηκε από τη Θεία Πρόνοια για να παιδεύσει το Γένος και να δοκιμάσει την πίστη του, η οποία θα ανταμειφθεί στον άλλο κόσμο. Κάθε απελευθερωτική ιδέα λοιπόν θα μπορούσε να αποτελεί ασέβεια προς τη θέληση του Θεού.

Χαρακτηριστικά στοιχεία της στάσης των λογίων αυτής της εποχής είναι η προσπάθεια άρθρωσης προσωπικού λόγου και προβληματισμού, καθώς και η εκπαιδευτική ενασχόληση, που παύει να αποτελεί προνόμιο των κληρικών. Για πρώτη φορά εμφανίζονται ειδικεύσεις μεταξύ των εκπαιδευτικών, που χωρίζονται σε Φυσικούς και Γραμματικούς. Η συγγραφική δραστηριότητα, τέλος, απασχολεί και πρόσωπα εκτός του χώρου της εκπαίδευσης. Είναι προφανές ότι η προσπάθεια προβληματισμού επεκτείνεται σε ευρύτερα στρώματα.

Σε αυτή τη νεοσχηματισμένη κοινωνία, που προσπαθεί να βρει έναν τρόπο ύπαρξης μετά από τόσες αλλαγές, δημιουργούνται αρκετά προβλήματα που απαιτούν την επίλυσή τους. Αντιμετωπίζονται λοιπόν προβλήματα ηθικής: την αρετή με την παλαιότερη θεολογική χριστιανική της έννοια έρχεται τώρα να αντικαταστήσει η αρετή του πολίτη, που επιδιώκει καλύτερη επίγεια ζωή. Ταυτόχρονα, έχουμε, υπό ποικίλες επιδράσεις, μια μεταβολή των ηθών στην καθημερινή ζωή. Συνέπεια αυτών είναι να δημιουργηθεί μια κοινωνία φιλελεύθερη, ανοικτή στην αλλαγή, προοδευτική. Ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν επίσης είναι αυτά που αφορούν στην παιδεία, αλλά και στην αύξηση του αναγνωστικού κοινού και των απαιτήσεών του.

Οι άνθρωποι της εποχής εκείνης προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν μια σειρά ζητημάτων που ανέκυψαν, με πρώτο το γλωσσικό, με διαφορετικούς τρόπους. Δύο διαφορετικά στρατόπεδα σχηματίζονται ως προς αυτό το θέμα. Από τη μια, οι οπαδοί της χρήσης της γλώσσας των αρχαίων Ελλήνων, που πίστευαν ότι με τον τρόπο αυτό οι άνθρωποι θα αποκαθαρθούν από τη βαρβαρότητα στην οποία είχαν περιπέσει και θα προσεγγίσουν τη σοφία των αρχαίων προγόνων (το ρεύμα αυτό σιγά-σιγά θα υιοθετήσει συντηρητικές θέσεις κι ένα πνεύμα αντιδραστικό, ιδιαίτερα στα χρόνια πριν από την Επανάσταση). Από την άλλη, οι οπαδοί του σύγχρονου ελληνισμού ως νεοελληνικό βασιζόμενο στο πριν και στο αύριο, με παιδεία ως προϊόν ελευθερίας, κερδίζουν έδαφος.

Σε αυτή την περίοδο αρχίζει να κυριαρχεί η μορφή του Αδαμάντιου Κοραή και διαμορφώνονται δύο αντίπαλα στρατόπεδα μεταξύ των λογίων, οι οπαδοί και οι αντίπαλοί του. Εδώ θα έχουμε το φαινόμενο της «μάχης των φυλλαδίων», την έκδοση δηλαδή μιας μεγάλης σειράς φυλλαδίων που εκφράζουν τη διαμάχη μεταξύ των «προοδευτικών» λογίων της εποχής, που υιοθετούν τους νέους προσανατολισμούς του στοχασμού, και των «συντηρητικών», που τις αντιμάχονται, όπως είδαμε προηγουμένως.

Ο Κοραής από την πρώτη στιγμή θα σταθεί ενάντια και στις δύο ήδη διαμορφωμένες παρατάξεις και θα προκαλέσει τη μήνη αμφοτέρων (μάχη φυλλαδίων). Οι στοχασμοί που διατυπώνει ο Κοραής στα Προλεγόμενα των εκδόσεων των αρχαίων παρουσιάζουν ολόκληρη την ιστορία της παιδείας της εποχής του: τις συστηματικές εκδοτικές προσπάθειες που καταβάλλονται από πλούσιους εμπόρους υπό την επιρροή του, τη συζήτηση εκπαιδευτικών και επιστημονικών ζητημάτων που είναι πια επιπέδου εφάμιλλου του ευρωπαϊκού, την επιστημονική ειδίκευση. Η «μετακένωση» που πρεσβεύει ο Κοραής επιτυγχάνεται σε μεγάλο βαθμό.

Τα ιδανικά του Κοραή, τα οποία θα καθορίσουν και τη στάση του, τόσο στην πολιτική όσο και στην εκπαίδευση, μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: οξύτατος φιλελευθερισμός και στη σκέψη και στη ζωή. Για την εκπλήρωση αυτού του στόχου είναι αναγκαίος ο ανθρωπισμός, δηλαδή η αρχαία ελληνική παιδεία με τη μορφή που της έδωσε η σύγχρονη Δύση.

Σε κάθε περίπτωση εγκαθίδρυσης μιας νέας τάξης πραγμάτων, το καινούργιο είναι προϊόν πάντοτε της συσχέτισης της προϋπάρχουσας κατάστασης με τα νέα στοιχεία που εισάγονται. Έχουμε ουσιαστικά μια ενσωμάτωση νέων στοιχείων στη δεδομένη τάξη που δημιουργούν και δυναμική, η οποία επιβάλλει και νέα κατάσταση. Σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να εξετάσουμε το ζήτημα της ανάπτυξης της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης υπό την επίδραση των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Καταρχήν, λοιπόν, θα πρέπει να δούμε την προγενέστερη τάξη, την κατάσταση της ελληνικής λογιοσύνης κατά τη στιγμή της συνάντησής της με τις ιδέες που κομίζει ο Διαφωτισμός.

Βασικό χαρακτηριστικό, λοιπόν, αυτής της κατάστασης είναι η εκδοτική έξαρση μη θρησκευτικών βιβλίων που παρατηρείται από τα μέσα του 18^ου αιώνα και βαίνει αύξουσα ως τα τέλη του. Η κίνηση αυτή, καταδεικνύει μια, έστω δειλή, προσπάθεια χειραφέτησης της μη θρησκευτικής σκέψης και μια στροφή στην αρχαία σκέψη. Η ταυτόχρονη εμφάνιση των Δυτικών περιηγητών διαμορφώνει ένα κλίμα περιέργειας για τον αρχαίο κόσμο, που ωστόσο ανιχνευόταν στις συνειδήσεις των ανθρώπων, οι οποίοι ζούσαν στον ίδιο χώρο κι έρχονταν σε επαφή με τα ίχνη του παρελθόντος.

Τρία στοιχεία επέτρεψαν την εύκολη αποδοχή των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού:

α) η ύπαρξη υλικών ιχνών του παρελθόντος στον χώρο·

β) οι επαφές με τον δυτικό κόσμο, που όπως είδαμε είχαν πυκνώσει λόγω του εμπορίου·

γ) η αφύπνιση της περιέργειας για τα πράγματα αυτού του κόσμου.

Έπειτα από αυτή την αποδοχή, δύο είναι τα στοιχεία που συνετέλεσαν στη δημιουργία της νεοελληνικής συνείδησης:

• η ανάμνηση του παρελθόντος
• η υπόμνηση αυτού του παρελθόντος από τους Δυτικούς.

Η ανάμνηση του παρελθόντος γίνεται εμφανής από στοιχεία, όπως η επιβίωση από γενιά σε γενιά του θρύλου του Μεγαλέξανδρου ή η παρουσία του Ομήρου και των ομηρικών επών. Την ίδια εποχή, όπως είδαμε στα προηγούμενα, σημειώνεται και η ευρωπαϊκή στροφή προς την ιστορία, που δίνει έναυσμα στον περιηγητισμό, ενώ πυκνώνουν οι σχέσεις Ελλήνων λογίων με τη Δύση. Στα αιτήματα που είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται από την ελληνική λογιοσύνη, τη χειραφέτηση του πνεύματος, την ανάπτυξη της ιστορικής συνείδησης και τη στροφή προς τη γνώση του εξωτερικού κόσμου, ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός μπορεί να ανταποκριθεί. Και η υιοθέτηση των ιδεών του είναι αναμενόμενη.

Οι ιδέες του Διαφωτισμού συνέδεσαν τη νεοελληνική κοινωνία εν τέλει με την αρχαιότητα στη συνείδηση των κατοίκων της. Και οι τελευταίοι οδηγήθηκαν στη διεκδίκηση μιας ξεχωριστής πατρίδας, που θα αποτελούσε συνέχεια της αρχαιότητας και του Βυζαντίου. Αυτές κατά βάσει είναι οι ιδεολογικές προετοιμασίες του Αγώνα του 1821, ενός αγώνα ένοπλου που στηρίχτηκε στους καπεταναίους και στις νικηφόρες μάχες των Ελλήνων έναντι των Τούρκων. Προετοιμάστηκε όμως από τον Ρήγα Φεραίο, τον Κοραή, την Φιλική Εταιρεία. Επικράτησε ο αγώνας γιατί υπήρξε εθνική συνείδηση και ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός συνδέεται άμεσα με την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης που διαμορφώνει ο ελληνισμός την περίοδο πριν το ’21.

Πηγές:

1. Η γαλλική επανάσταση
2. Δημαράς
3. Η ιστορία του ελληνικού έθνους 18^ος – 19^ος αιώνας, ΕΑΠ