Ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος γυρίζει ταινία για τον Γρηγόρη Λαμπράκη

Ο Χαραλαμπόπουλος, που έχει καθιερωθεί πια ως σκηνοθέτης πολυβραβευμένων ντοκιμαντέρ -"Ημερολόγια Καταστρώματος - Γιώργος Σεφέρης" (2001), "Γιάννης Μόραλης" (2005), “Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη” (2008)- μας μίλησε για την ταινία και για τα αποτελέσματα της εξαντλητικής έρευνάς του -η αναζήτησή του οδήγησε και στην ανακάλυψη μιας άγνωστης ερασιτεχνικής ταινίας, της μοναδικής που απεικονίζει τον Λαμπράκη στην περίφημη Μαραθώνια Πορεία της Αθήνας, τον Απρίλιο του 1963.

"Χρειαζόμαστε μια νέα πολιτισμική πνοή, να οραματιστούμε τον κόσμο που θέλουμε να φτιάξουμε"

* Ποιος ήταν ο Γρηγόρης Λαμπράκης; Όλοι ξέρουμε πώς δολοφονήθηκε, αλλά μάλλον γνωρίζουμε ελάχιστα για τον άνθρωπο, για την προσωπική του διαδρομή...

Με τα σημερινά κριτήρια, θα έλεγα ότι ήταν ένας κοινωνικός ακτιβιστής, ο οποίος σιγά - σιγά, όσο προχωρεί εμποτίζεται από τις ιδέες της Αριστεράς και προσαρμόζει την πολιτική του και την τακτική του σε αυτό το πλαίσιο. Ήταν ένας άνθρωπος ευαισθητοποιημένος κοινωνικά, που καταγόταν από την Κερασίτσα Αρκαδίας, από μια οικογένεια με 18 παιδιά. Γνώριζε τον πόνο και την φτώχεια των ανθρώπων, κι αυτό τον οδήγησε να βρίσκεται στο πλευρό των πιο αδύναμων. Υπήρξε πολύ καλός αθλητής στίβου και πολυβαλκανιονίκης, με ρεκόρ 7,37 μέτρα στο άλμα εις μήκος, που το κατέκτησε το 1938 και καταρρίφθηκε 21 χρόνια αργότερα.

Στην Κατοχή, μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ, οργάνωνε συσσίτια για τους αθλητές. Έγινε υφηγητής στην Ιατρική Σχολή Αθηνών, ενώ το δίτομο έργο του για την ενδοκρινολογία ήταν το μοναδικό σχετικό ελληνικό σύγγραμμα στις δεκαετίες του '50 και του '60. Εκλέχτηκε βουλευτής το 1961, συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ. Δεν είχε μαρξιστική κατάρτιση, αλλά ενεργοποιήθηκε σε πολλά θέματα που αγγίζουν την ατζέντα της Αριστεράς. Ωστόσο, ξέφευγε λίγο από τα στερεότυπα της Αριστεράς, ήταν πληθωρικός και ορμητικός. Στο ταξίδι που θα κάνει στη Μόσχα το 1962, σημειώνει στο ημερολόγιό του με κριτική διάθεση τις ελλείψεις που διαπιστώνει, π.χ. βλέπει να κάνουν καισαρικές χωρίς νάρκωση... Ο Λαμπράκης ήταν πολύ ευαίσθητος άνθρωπος, έκλαιγε συχνά, κάτι που δεν είναι πολύ γνωστό. Συγχρόνως είχε ευθύτητα και παλικαριά, λεβεντιά, που συγκινούσε και φυσικά ενέπνεε τη νεολαία...

* Έγινε ευρύτερα γνωστός με τη "μοναχική" πορεία ειρήνης που έκανε από τον Μαραθώνα, κόντρα στην απαγόρευση της τότε κυβέρνησης Καραμανλή, τον Απρίλιο του 1963...

Ναι, στις 21 Απριλίου του 1963, στο πρότυπο των αντίστοιχων εκδηλώσεων για την ειρήνη που γίνονταν στο εξωτερικό, με ηγετική μορφή τότε τον φιλόσοφο Μπέρτραντ Ράσελ, οργανώνεται και στην Ελλάδα η πρώτη μαραθώνια πορεία ειρήνης, που απαγορεύεται όμως από την κυβέρνηση.

Σε ένα κλίμα γενικευμένης καταστολής, κινητοποιούν όχι μόνο μόνο την αστυνομία αλλά και τον στρατό και η προσυγκέντρωση που γίνεται στους Αμπελόκηπους, διαλύεται με τη βία, με 2.000 συλλήψεις! Στόχος ήταν να εμποδίσουν τον κόσμο να φτάσει στον Tύμβο του Μαραθώνα απ' όπου θα ξεκινούσε η πορεία. Ο Λαμπράκης όμως, οδηγώντας το αυτοκίνητό του, με τη γυναίκα του και μερικούς φίλους καταφέρνει να παρακάμψει τα μπλόκα που είχαν στηθεί, επικαλούμενος και τη βουλευτική του ιδιότητα, και φτάνει τελικά μόνος του στον Μαραθώνα. Λειτουργεί περίπου σαν καμικάζι, χωρίς κομματικό σχέδιο. Εκεί βγάζει το πανό με τη λέξη "ΕΛΛΑΣ" και το σύμβολο της ειρήνης, και αρχίζει την πορεία προς την Αθήνα, έχοντας δίπλα του ελάχιστους ανθρώπους. Στην περιοχή θα βρεθεί και ο παλιός φίλος του Λαμπράκη, από την εποχή που έκανε κλασικό αθλητισμό, ο φωτορεπόρτερ Ανδρέας Καλογερόπουλος, που θα απαθανατίσει με τον φακό του εκείνες τις στιγμές. Ο Λαμπράκης θα βαδίσει σχεδόν 18 χιλιόμετρα και θα τον συλλάβουν τελικά κοντά στη Ραφήνα, ενώ θα δεχτεί και επίθεση από παρακρατικούς... "Αυτός ο άνθρωπος δεν περπατούσε, κάλπαζε...", θυμούνται οι φίλοι του που τον περίμεναν εκεί, γιατί η αστυνομία δεν τους είχε επιτρέψει να προχωρήσουν μαζί του μέχρι τον Μαραθώνα.

* Είχε μετατραπεί πια σε ήρωα της Aριστεράς... Λίγες μέρες μετά, στην εκδήλωση που διοργανώνει η Αριστερά για την Πρωτομαγιά στο γήπεδο του Παναθηναϊκού, ο Λαμπράκης αποθεώνεται μόλις μπαίνει στο γήπεδο... Και μιλώντας στη Βουλή, σε μια ομιλία που έμελλε να είναι η τελευταία του, δηλώνει «Γνωστοποιούμεν εις την κυβέρνησιν ότι ημείς θα εξακολουθήσω μεν τους αγώνας διά να κατοχυρωθή η Eιρήνη εις τον κόσμον...», παρ' όλο που λάμβανε συνεχώς επιστολές που έλεγαν “Γιατρέ, πρόσεχε, θα σε φάνε”.

Έχει προηγηθεί στις 13 Μαρτίου 1963 το επεισόδιο στη Βουλή με τον περίφημο "Μιχάλαγα", τον γερμανοντυμένο στη διάρκεια της Κατοχής Κώστα Παπαδόπουλο, που έγινε βουλευτής Κιλκίς με την ΕΡΕ. Στη διάρκεια μιας συνεδρίασης, ξεκινώντας από μια φραστική αντιπαράθεση, ο Μιχάλαγας επιτίθεται και χτυπά τον Αντώνη Μπριλλάκη, που ήταν στα μπροστινά έδρανα της ΕΔΑ. Μόλις το βλέπει αυτό ο Λαμπράκης, από τα "ορεινά" που καθόταν, πηδά πάνω από τα έδρανα και με μια γροθιά ξαπλώνει κάτω τον Μιχάλαγα. Αμέσως όρμησαν πάνω του δεκάδες βουλευτές της ΕΡΕ και τον χτύπησαν... Και στις 28 Απριλίου έχουμε το επεισόδιο με τη Φρειδερίκη στο Λονδίνο, ο Λαμπράκης φτάνει εκεί και συνοδεύοντας την Μπέτυ Αμπατιέλου ζητάει ακρόαση από τη βασίλισσα (για τον φυλακισμένο Αντώνη Αμπατιέλο), η οποία αρνείται να τον δεχτεί. Ο Λαμπράκης τότε δίνει συνέντευξη στις βρετανικές εφημερίδες, αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι στην Ελλάδα δεν κυβερνά η κυβέρνηση ή ο βασιλεύς αλλά η βασίλισσα. Η Φρειδερίκη λέγεται ότι ενοχλήθηκε πάρα πολύ από την παρέμβαση Λαμπράκη και είπε, “Δεν θα με απαλλάξει κανείς από αυτόν τον άνθρωπο;”.

* Τον ερχόμενο Μάιο συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Ποιο ήταν το προσωπικό έναυσμα για να ξεκινήσεις την ταινία; Προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι όλα αυτά τα χρόνια κανείς κινηματογραφιστής δεν είχε ασχοληθεί με το θέμα, εκτός, βέβαια, από τις "100 ώρες του Μάη" των Δήμου Θέου - Φώτου Λαμπρινού, που γυρίστηκαν "εν θερμώ", από μια ομάδα κινηματογραφιστών που έφυγε από την Αθήνα για τη Θεσσαλονίκη αμέσως μόλις έγινε γνωστή η δολοφονική επίθεση στον Λαμπράκη...

H δολοφονία του Λαμπράκη πυροδότησε αμέσως ευρύτατες πολιτικές εξελίξεις, ουσιαστικά έφερε τα πάνω κάτω στο μετεμφυλιακό ελληνικό κράτος. Είναι απορίας άξιον πώς ένα γεγονός, ένα "συμβάν" σύμφωνα με τους ιστορικούς, έδρασε τόσο καίρια και καταλυτικά, τη στιγμή που οι αγώνες μιας εικοσαετίας για ειρήνη, δημοκρατία και αμνηστία δεν είχαν φέρει αποτέλεσμα μέχρι τότε - μην ξεχνάμε πως μόλις ενάμιση χρόνο πριν έχουν προηγηθεί οι φοβερές εκλογές βίας και νοθείας του 1961.΄Η, για να είμαστε πιο ακριβείς, η “μακρόσυρτη διάρκεια” των κοινωνικών αγώνων και οι “βραδείες διαδικασίες” της πολιτικής συνειδητοποίησης φάνταζαν ατελέσφορες σε σχέση με την έκρηξη που δημιούργησε το συμβάν της δολοφονίας.

* Τι είναι λοιπόν αυτό που καθιστά το "συμβάν" Λαμπράκη τόσο ξεχωριστό;

Ναι, για μένα τίθεται το ερώτημα ποια είναι τα στοιχεία που συνδράμουν για να χρωματιστεί η ιστορία κατ’ αυτό τον τρόπο; Ποια είναι αυτή η προσωπικότητα που μέσα από τον δίαυλο του ατομικού συμπυκνώνει τόσο ιδανικά το συλλογικό φαντασιακό; Και ακόμη, ποια είναι αυτή η χρονική συγκυρία που τελικά θα προσδιοριστεί, τόσο εμφατικά, από αυτό που σήμερα αποκαλούμε “Υπόθεση Λαμπράκη”; Από την άλλη μεριά, έξω από την ταινία, αλλά σαφώς γενεσιουργός αιτία είναι το ερώτημα: Τι θα είχε συμβεί αν το τρίκυκλο δεν είχε βρει τον στόχο του; Νομίζω αρκετά ερεθιστικό ερώτημα για να ξεκινήσεις μια ταινία... 


* Πώς μπορεί να προσεγγίσει ένας δημιουργός μια τόσο φορτισμένη πολιτικά υπόθεση "αποστασιοποιημένα", "αντικειμενικά"; Στους αντίποδες, η "στρατευμένη" προσέγγιση δεν νομίζω ότι μπορεί να σταθεί με αξιώσεις, ούτε να είναι γόνιμη... Επομένως, ποιος είναι τελικά ο δρόμος για έναν δημιουργό που ασχολείται με αυτά τα θέματα;

Να θυμίσω πρώτα τα αυτονόητα, πως κάθε ταινία ντοκιμαντέρ είναι ταυτόχρονα και μια ταινία μυθοπλασίας στον βαθμό που προϋποθέτει τη γνωστική, εμπειρική και συναισθηματική σκευή του δημιουργού της. Υπό αυτή την έννοια, στράτευση και αποστασιοποίηση ορίζουν μια "στάση" εμπλοκής του δημιουργού/παρατηρητή απέναντι στο ιστορικό υλικό (κείμενα, φωτογραφίες, ταινίες, ηχητικά ντοκουμέντα, μαρτυρίες). Δεν μπορείς να σταθείς ουδέτερος απέναντι σ’ αυτό το υλικό. Ψάχνεις, αλλά σίγουρα κάτι ψάχνεις. Ψάχνω να εντάξω τον άνθρωπο Λαμπράκη μέσα στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής. Ψάχνω να δω ποιο είναι το δούναι και λαβειν ανάμεσα στο άτομο και την κοινότητα. Για παράδειγμα, συλλογική απόφαση ήταν η Μαραθώνια Πορεία, αλλά ο Λαμπράκης την πραγματοποιεί. Καραδοκεί εδώ η ευκολία της στράτευσης: το αγωνιστικό φρόνημα, τα ιδανικά από τα οποία εμφορείται ο Μαραθωνοδρόμος, αλλά καιροφυλακτεί και η ευκολία της απόστασης, του αποχρωματισμού μέσα από το στοιχείο της παλικαριάς, του εκρηκτικού και ατίθασου χαρακτήρα. Η χρονική απόσταση από τα γεγονότα πάντως δεν είναι σίγουρο πως διασφαλίζει τον πάγο και όχι τη φωτιά της Ιστορίας. Νομίζω πως το τελικό αποτέλεσμα και όχι οι προθέσεις θα καταστήσουν τελέσφορο ή μη το εγχείρημα.


* Ο Λαμπράκης δολοφονήθηκε από την κληρονομημένη από την Κατοχή παρακρατική νεοναζιστική Ακροδεξιά (σε συνεργασία με κρατικούς παράγοντες βέβαια, σε μια εποχή ανόδου της Αριστεράς), και σήμερα που οι κληρονόμοι των Γκοτζαμάνηδων έχουν μπει στη Βουλή και χτυπούν παντού, από απλούς πολίτες, μετανάστες αλλά και βουλευτές, ποιοι είναι οι πολιτικοί συνειρμοί που δημιουργούνται σε σένα, έναν ευαισθητοποιημένο πολίτη - δημιουργό;

Είναι αλήθεια πως το καρκίνωμα του δωσιλογισμού εξέθρεψε το παρακράτος, που κορυφαία ενέργειά του ήταν η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο "Σύνδεσμος Αγωνιστών και Θυμάτων Εθνικής Αντιστάσεως Βορείου Ελλάδος", που είχε φτιάξει ο καταδικασμένος ως δωσίλογος Ξενοφών Γιοσμάς και στελέχη του ήταν ο Γκοτζαμάνης και οι άλλοι παρακρατικοί, συνεργαζόταν στενά με την αστυνομία της εποχής. Ο "Οικοδομικός Συνεταιρισμός της Άνω Τούμπας ο Μέγας Αλέξανδρος" που είχε φτιάξει η παρακρατική οργάνωση, υποσχόταν στα μέλη του οικόπεδα στην περιοχή, με άλλα λόγια ήταν συγκοινωνούντα δοχεία το “εθνικό φρόνημα” και το οικονομικό συμφέρον. Με αυτόν τον τρόπο ο Γιοσμάς εξασφάλιζε τη συνεργασία και έδενε την υπακοή των μελών της οργάνωσής του. Καταδρομικές επιχειρήσεις εναντίον γραφείων της Αριστεράς, αντισυγκεντρώσεις, ξυλοδαρμοί και προπηλακισμοί δημοκρατών κ.ο.κ.

* Και σήμερα;

Οι παρακρατικές μέθοδοι παραμένουν ίδιες σε κάθε εποχή. Αλλάζει στην εποχή μας η δεξαμενή των μελών... Λειτουργεί γι' αυτήν η οικονομική κρίση και η βίαιη περιθωριοποίηση εκατοντάδων χιλιάδων νοικοκυριών. Και πάλι σήμερα ένας εθνοκάπηλος λόγος έρχεται να "επενδύσει" την οικονομική δυσπραγία. Νομίζω πως στις μέρες μας ένα πολύ μικρό κομμάτι αναφέρεται συνειδητά στον δωσιλογισμό και τη ναζιστική ιδεολογία. Οι περισσότεροι σπρώχνονται από απελπισία -και από αδυναμίες της Αριστεράς- προς τέτοιες πολιτικές επιλογές. Αλλά οι ακραίες συνθήκες μπορεί αργά ή γρήγορα να τους οδηγήσουν να ενστερνιστούν και τα ιδεολογικά προτάγματα αυτού του χώρου. 


* Οι Λαμπράκηδες, που γεννήθηκαν μετά τη δολοφονία σαν μαζικό κίνημα της νεολαίας, 
συνεισέφεραν στη μεγάλη πολιτιστική άνθηση της περιόδου εκείνης, μέχρι την 21η
Απριλίου. Ήταν βέβαια μια σύνθετη και ιστορικά πυκνή περίοδος, που δεν έχει μελετηθεί και εξηγηθεί επαρκώς...

Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που σκόπευαν οι εμπνευστές της. Η οργή του κόσμου ξεχείλισε, έσπασε το κλίμα της τρομοκρατίας και η νεολαία μέσω της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη έγινε υποκείμενο της Ιστορίας. Η σύντομη άνοιξη της δεκαετίας του '60 έρχεται μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη. Η μέρα της κηδείας του είναι ταυτόχρονα -κυριολεκτικά και μεταφορικά- και η ημερομηνία γέννησης των Λαμπράκηδων. Το σύνθημα "Κάθε νέος και Λαμπράκης", που κυριάρχησε στην κηδεία, ήταν αυθόρμητο, από τη νεολαία που βρέθηκε εκεί. Τα στελέχη της οργανωμένης Αριστεράς αρχικά αιφνιδιάστηκαν. Το καινούργιο που φέρνει αυτή η οργάνωση της νεολαίας σε σχέση με προηγούμενες είναι το στοιχείο του πολιτισμού: Λέσχες ανάγνωσης, συναυλίες, προβολές, παραστάσεις, εκθέσεις φυτρώνουν σε όλη την ελληνική επικράτεια.

* Καθώς σήμερα επείγει να αντλήσουμε συμπεράσματα για το "τώρα", τι μπορεί να
διδαχθούμε από αυτό το κίνημα πολιτισμού που ανακόπηκε βιαίως;

Βλέποντας από απόσταση τα πράγματα, θα τολμούσα να πω ότι η πολιτισμική αφύπνιση ήταν που καθόρισε την πολιτική δράση. Και η απριλιανή χούντα σ’ αυτό στόχευσε, στην εκτροπή, την αλλοίωση του πολιτισμικού πεδίου. Και οφείλουμε να αναλογιστούμε σήμερα, μπροστά στα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, πως η επανάκτηση του κράτους πρόνοιας θα κατορθωθεί σε συνδυασμό με τις νέες αντιλήψεις που θα δημιουργηθούν ως προς τη συλλογική μας ταυτότητα. Εννοώ, με άλλα λόγια, πως παιδεία, υγεία, εργασιακή ασφάλεια δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς μια νέα πολιτισμική πνοή. Πρέπει πρώτα να οραματιστούμε τον κόσμο που θέλουμε και μετά να τον φτιάξουμε.

* Η ταινία αυτή γυρίζεται χωρίς οικονομική ενίσχυση από πουθενά. Πώς τα καταφέρνετε;

Χάρη στην προσφορά δουλειάς από μια ομάδα συνεργατών, στους οποίους είμαι ευγνώμων. Είναι ο Θάνος Λαμπρόπουλος στην παραγωγή, ο Αλέξανδρος Αλεξανδρόπουλος στην οργάνωση της παραγωγής, ο Δημήτρης Κορδελάς στη φωτογραφία, ο Κωνσταντίνος Τσιχριτζής στο μοντάζ, ο Θάνος Ψυχογυιός που είναι βοηθός σκηνοθέτη και ο Γεράσιμος Βάκρος στην έρευνα στην περιοχή της Αρκαδίας. Επίσης, ιστορικοί σύμβουλοι για την ταινία είναι ο Ηλίας Νικολακόπουλος, η Ιωάννα Παπαθανασίου και ο Στράτος Δορδανάς.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΤΕΡΖΗ

http://www.avgi.gr