Η επιδημία δεν αντιμετωπίζεται με δελτία τύπου, αντιμετωπίζεται στο σχολείο

Οι οδηγίες που ανακοινώνονται απευθύνονται στο σύνολο του πληθυσμού και θα έχουν αποτέλεσμα μόνο αν εφαρμόζονται από τη μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας. Αυτό θα το πετύχουμε, αν αξιοποιήσουμε έγκαιρα και αποδοτικά το σχολικό δίκτυο.

Σε μια κρίση ιατρικού χαρακτήρα καλό είναι να μιλούν οι γιατροί και οι υπόλοιποι να ακούμε. Σε μια επιδημιολογική κρίση όμως, σημαντικό ρόλο έχουν όχι μόνο η κατανόηση του φαινομένου, αλλά επίσης η διαχείριση της αβεβαιότητας γύρω από την εξέλιξή του και η διάχυση της όποιας διαθέσιμης γνώσης στο ευρύ κοινό. Για αυτό το λόγο θεωρώ πως οφείλω να μοιραστώ μαζί σας μερικές σκέψεις.

Δεν έχω καμία αμφιβολία πως στην ομάδα διαχείρισης της κρίσης περιλαμβάνονται ειδικοί που κατανοούν τον τρόπο με τον οποίο διαχέεται η επιδημία στην κοινωνία. Εκ του αποτελέσματος, όμως, φαίνεται πως λείπουν οι ειδικοί που κατανοούν τον τρόπο με τον οποίο διαχέεται η πληροφορία.

Δεν υπάρχει σήμερα έλλειψη πληροφόρησης. Αντίθετα, υπάρχει υπερπροσφορά πληροφόρησης, με την κάθε πηγή πληροφορίας να αναφέρει συχνά κάτι διαφορετικό. Έχουμε πολλαπλές δημόσιες αρχές, άτομα με επιστημονικό, πολιτικό ή κοινωνικό κύρος, ιδιωτικούς φορείς, παραδοσιακά και ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης κλπ, με όλους και όλα να παρουσιάζουν θέσεις και προτάσεις συχνά αντιφατικές.

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, δεν υπάρχει πραγματική πληροφόρηση παρά μόνο θόρυβος, βαβούρα δηλαδή. Είναι εξαιρετικά δύσκολο για τον καθένα από εμάς να κρίνει αν έχει δίκιο ο ένας "ειδικός" που λέει το ένα ή ο άλλος "ειδικός" που λέει το άλλο, όταν και οι δύο έχουν εξαιρετικές περγαμηνές. Αναπόφευκτα, στην αξιολόγηση θα εμπλακούν οι όσες γνώσεις έχει ή δεν έχει ο καθένας από εμάς, οι συμπάθειες, οι προσωπικές προτιμήσεις και το προσωπικό κριτήριο και θα προκύψει, για τον καθένα, κάποιο συμπέρασμα για τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να κινηθεί.

Το κυριότερο, όμως, είναι πως δεν θα καταλήξουμε όλοι στο ίδιο συμπέρασμα. Το ποιος θα έχει δίκιο στο τέλος λίγη σημασία θα έχει. Αν δεν εφαρμόσουμε όλοι μια κοινή στρατηγική, και σε αυτό συμφωνούν όλοι, τότε κάνουμε μια τρύπα στο νερό. Είναι σαν να προσπαθούμε δέκα άνθρωποι να σπρώξουμε ένα αυτοκίνητο, αλλά ο καθένας σπρώχνει προς όποια πλευρά νομίζει. Μόνο αν συμφωνήσουμε να σπρώχνουμε όλοι, ή σχεδόν όλοι, προς την ίδια κατεύθυνση, θα καταφέρουμε κάτι.

Χρειαζόμαστε, λοιπόν, έναν τρόπο να προωθήσουμε την πληροφορία σχετικά με την επιδημία και ειδικότερα το τί ακριβώς πρέπει να κάνει ο καθένας από εμάς για να είμαστε όλοι πιο ασφαλείς. Ένα δίκτυο διάχυσης της πληροφορίας, ικανό να φτάσει στο μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, και με επαρκές κύρος ώστε να κάνει τον κόσμο να ακούσει και να λάβει υπόψη τις οδηγίες που θα δοθούν.

Για την ανάπτυξη ενός τέτοιου δικτύου χρειάζονται πόροι και χρόνος, κανένα από τα οποία δεν περισσεύουν τώρα που η επιδημία έχει ήδη ξεσπάσει. Είμαστε, όμως, στην ευχάριστη θέση αυτό το δίκτυο να το έχουμε ήδη έτοιμο και σε πλήρη λειτουργία. Είναι το σχολικό δίκτυο. Τώρα μένει - και οφείλουμε - να το αξιοποιήσουμε.

Αν αυτές τις ημέρες το σχολείο δεν δίνει στους μαθητές την πληροφορία που χρειάζονται για να αντιμετωπίσουν τον COVID-19, όχι μόνο χάνουμε ένα σημαντικό εργαλείο πρόληψης και καταστολής της επιδημίας, αλλά επίσης υπογραμμίζουμε την αποκοπή του ελληνικού σχολείου από τις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας, για την οποία υποτίθεται πως προετοιμάζει τα παιδιά μας.

Από αύριο κιόλας, και για όσο καιρό ακόμη τα σχολεία παραμείνουν ανοιχτά, είναι επιτακτική ανάγκη το πρόγραμμά τους να τροποποιηθεί και να περιλάβει οδηγίες  συγκεκριμένες, πρακτικές, εύπεπτες, ρεαλιστικές, ψύχραιμες και χρήσιμες, χωρίς ιδεοληψίες, όχι οριζόντιες, αλλά προσαρμοσμένες στα ηλικιακά, κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά των μαθητών.

Στα στοιχεία αυτά, που καθένα έχει τη σημασία του, επιτρέψτε μου να επεκταθώ με παραδείγματα:

Συγκεκριμένες οδηγίες: Δεν αρκεί, και δεν έχει κανένα αποτέλεσμα, να λέμε στα παιδιά να πλένουν τα χέρια τους. Το ακούνε χρόνια τώρα, οπότε θα συνεχίσουν να κάνουν ό,τι έκαναν και πριν. Έχει όμως νόημα 1) να τους δείξουμε στην πράξη με ποιον τρόπο να πλένουν τα χέρια τους, 2) να τους πούμε σε ποιες περιπτώσεις να πλένουν τα χέρια τους και 3) να αναγνωρίσουμε τις περιπτώσεις στις οποίες αυτό δεν είναι εφικτό/ρεαλιστικό και να τους δώσουμε εναλλακτικές λύσεις.

Πρακτικές οδηγίες: Υπάρχουν πολλά θέματα που είναι απολύτως σχετικά με την παρούσα κρίση. Όπως το τι είναι οι ιώσεις, τι είναι τα επιδημιολογικά μοντέλα, σε τι διαφέρει ο COVID-19 από άλλους ιούς, πώς λειτουργεί το ανοσοποιητικό σύστημα και πολλά άλλα. Όλα όμως αυτά είναι στοιχεία θεωρητικά, που θα ήταν χρήσιμα να τα έχουμε μάθει από πριν ή να τα μάθουμε μετά για να τα γνωρίζουμε για την επόμενη φορά. Όμως τώρα, στη διάρκεια της επιδημίας, η πληροφόρηση του "γιατί" να κάνουμε κάτι αποτελεί δασκαλίστικο θόρυβο που το μόνο που θα πετύχει θα είναι να κάνει τους μαθητές να το δουν σαν ένα ακόμα μάθημα. Τώρα σημασία έχει μόνο το "τι" να κάνουμε.

Εύπεπτες οδηγίες: Δεν είναι τώρα η ώρα να δείξουμε τον ακαδημαϊσμό μας, με ξύλινο λόγο που τρομάζει και εμπνέει, για κάποιους, δέος και κύρος. Τώρα είναι η ώρα να είμαστε κατανοητοί. Δεν βοηθά να μιλάμε για "καταρροή", η "μύτη που τρέχει" είναι μια χαρά έκφραση και την καταλαβαίνουν όλοι. Διαβάζω κάπου πως "απορρίπτουμε" το χαρτομάντηλο και δεν μπορώ να καταλάβω γιατί απλά δεν το "πετάμε". Και ακόμη καλύτερα, γιατί τα λέμε όλα αυτά και δεν ετοιμάζουμε απλά σκίτσα, που θα είναι κατανοητά από όλους, είτε μιλούν ελληνικά είτε όχι;

Ρεαλιστικές οδηγίες: Αν μας έλεγε κάποιος πως με τρία λεπτά περπάτημα βελτιώνουμε το προσδόκιμο ζωής μας, πολλοί από εμάς θα κάναμε μια προσπάθεια να το ενσωματώσουμε στην ημερήσια ρουτίνα μας. Αν όμως μας έλεγε πως χρειάζονται δύο ώρες τρεξίματος, οι περισσότεροι δεν θα κάναμε τίποτα. Το ίδιο ισχύει παντού. Όσο μεγαλώνει η προσπάθεια που χρειάζεται για ένα θετικό αποτέλεσμα τόσο μειώνεται το ποσοστό των ανθρώπων που είναι διατεθειμένοι να προσπαθήσουν. Είναι σημαντικό να το έχουμε στο μυαλό μας και να μην δώσουμε στους μαθητές "τέλειες" οδηγίες, που κανείς δεν θα εφαρμόσει, αλλά ρεαλιστικές προτάσεις.

Ψύχραιμες οδηγίες: Κατανοώ πως  η τήρηση της τάξης και η διαχείριση των προσδοκιών είναι σπουδαία πολιτικά ζητήματα που συχνά επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται τα πράγματα. Υπάρχουν όμως και κάποια ψυχολογικά όρια που οφείλουμε να λαμβάνουμε υπόψη, γιατί επηρεάζουν την αποδοτικότητα της διάχυσης της πληροφορίας. Εάν δίνουμε την αίσθηση πως δεν συμβαίνει και τίποτα σπουδαίο, επόμενο είναι κανείς να μην βλέπει την αναγκαιότητα να αλλάξει την καθημερινότητά του ακολουθώντας οποιαδήποτε οδηγία και κάνοντας οτιδήποτε διαφορετικό. Εάν, από την άλλη πλευρά, δίνουμε την αίσθηση της απόλυτης και αναπόφευκτης καταστροφής, πετυχαίνουμε τον τρόμο, χωρίς όμως να δημιουργήσουμε κίνητρα για οποιαδήποτε αλλαγή συμπεριφοράς. Γιατί έτσι και αλλιώς χαμένοι από χέρι θα είμαστε, τι να κάνουμε τώρα; Η πλέον αποδοτική προσέγγιση περιλαμβάνει την έντιμη παρουσίαση της κατάστασης, με ψύχραιμη αποτίμηση των κινδύνων για τον καθένα και για το σύνολο, την εξήγηση των στόχων της παρέμβασης και τα προσδοκόμενα αποτελέσματα, ανάλογα με το βαθμό στον οποίο οι οδηγίες θα ακολουθηθούν.

Χρήσιμες οδηγίες: Τρεις. Τόσες οδηγίες θα ακούσει κανείς. Και αν εφαρμόσει τις δύο, είμαστε τυχεροί. Αν πούμε τέσσερις, θα είναι σαν να μην άκουσε καμία. Για περισσότερες δεν το συζητώ, απλά θα έχει παρακολουθήσει ένα ακόμη βαρετό και αδιάφορο μάθημα που θα διαγράψει από το μυαλό του πριν καν τελειώσει. Ποιες τρεις οδηγίες όμως; Τις πιο χρήσιμες. Ή πιο σωστά, τις πιο κρίσιμες. Αυτές που αν εφαρμοστούν, θα έχουν το μεγαλύτερο αποτέλεσμα. Η διανομή πληρέστερων οδηγιών, με τη μορφή μακροσκελών κειμένων ή λιστών δεν λειτουργεί. Γιατί πολύ απλά, όπως είπαμε πιο πριν, η εφαρμογή τους δεν είναι ρεαλιστική.

Οδηγίες χωρίς ιδεοληψίες: Όταν οι συνομιλητές μου θεωρούν πως όσα λέω εκπορεύονται από τις επιταγές της επιστήμης είναι παραπλανητικό, ίσως εγκληματικό, να ενσωματώνω στις δηλώσεις μου απόψεις που απορρέουν όχι από την επιστήμη, αλλά από το προσωπικό μου σύστημα αξιών. Εγώ, για παράδειγμα, τους καλούς μου φίλους τους αγκαλιάζω όποτε τους συναντώ. Εμπιστευόμαστε ο ένας τον άλλο στα μικρά και τα μεγάλα, μοιραζόμαστε τις δυσκολίες μας και τις αντιμετωπίζουμε μαζί. Στα δύσκολα, είμαστε καθένας το στήριγμα του άλλου. Αν νιώσω πως ο COVID-19 απειλεί άμεσα την οικογένειά μου, αυθόρμητα θα νιώσω την ανάγκη να τους έχω περισσότερο κοντά μου. Αυτό όμως δεν μου δίνει το δικαίωμα να συμβουλεύω όλους να αγκαλιάζονται, ή να λέω πως είναι ασφαλές, χωρίς να το βασίζω κάπου πέρα από τα προσωπικά μου πιστεύω.

Οδηγίες χωρίς ιδεοληψίες(2): Ο κόσμος δεν είναι πάντα όπως θα θέλαμε να είναι. Και κάποιες φορές επιλέγουμε να προσποιούμαστε πως αυτό δεν είναι αλήθεια. Είναι κοινό ανθρώπινο χαρακτηριστικό να αποφεύγουμε τις αλήθειες που δεν είναι ευχάριστες. Τις κάνουμε ταμπού και τις ξεχνάμε. Όμως αυτό ενέχει και κινδύνους. Αν, για παράδειγμα, το σεξ είναι ταμπού, τότε δεν μιλάμε για τις προφυλάξεις και τα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα εξαπλώνονται. Αν είναι ταμπού η ενδοφλέβια χρήση ναρκωτικών, τότε δεν μιλάμε για ασφαλή χρήση και εξαπλώνονται το AIDS και οι ηπατίτιδες B και C. Ας εξετάσουμε λοιπόν τις πραγματικές συμπεριφορές, όχι μόνο όσες θέλουμε να παραδεχόμαστε πως υπάρχουν, και να δώσουμε οδηγίες προστασίας από τον COVID-19 για όλες.

Οδηγίες προσαρμοσμένες: Το σχολείο απευθύνεται σε παιδιά ηλικιών από την πρώιμη παιδική ως την ύστερη εφηβική ηλικία. Μιλώντας σε παιδιά διαφορετικών τάξεων προφανώς χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε διαφορετική γλώσσα. Περισσότερο όμως από αυτό, είναι ανάγκη να αναγνωρίσουμε πως παιδιά διαφορετικών ηλικιών διαφέρουν επίσης στα ενδιαφέροντα και τις συνήθειες, και συνεπώς και στους τρόπους με τους οποίους απειλούνται από τον COVID-19. Σε κάποιες ηλικίες θα μιλήσουμε για τον παιδότοπο και την κοινόχρηστη πλαστελίνη, σε άλλες για τα μπαράκια και κοινά τσιγάρα και ποτά. Αντίστοιχα, άλλους κινδύνους αντιμετωπίζουν τα παιδιά των αστικών περιοχών και τα παιδιά της υπαίθρου, παιδιά διαφορετικών πολιτισμικών καταβολών κλπ.

Όλοι οι ειδικοί συμφωνούν πως η πορεία της επιδημίας του COVID-19 στη χώρα μας δεν είναι προδιαγεγραμμένη. Είναι στο χέρι μας και τη διαχείριση που θα κάνουμε σε πολιτικό, συλλογικό αλλά και ατομικό επίπεδο, να καθορίσουμε την ταχύτητα με την οποία θα εξελιχθεί, την ένταση που θα έχει όταν είναι στην κορύφωσή της, τη δυνατότητα που θα έχουμε ως κράτους να ανταποκριθούμε και τις επιπτώσεις που θα έχει τελικά σε όλους μας. Αν αξιοποιήσουμε το σχολικό μας σύστημα, για όσο χρόνο ακόμη τα σχολεία παραμένουν ανοικτά, έχουμε μια σημαντική ευκαιρία να βελτιστοποιήσουμε την αντίδρασή μας και να μεγιστοποιήσουμε την αποτελεσματικότητά της.

Μείνετε ασφαλείς. Μείνετε ενημερωμένοι. Trust the science!

Μανόλης Γουάλλες
Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
Διευθυντής του Εργαστηρίου Γνώσης και Αβεβαιότητας